Cmentarz ¿ydowski w Bielsku-Bia³ej

Liczba internaut�w, kt�rzy uznali ten cmentarz za jeden z najpi�kniejszych polskich cmentarzy wynosi 0.

Je�li Ty r�wnie� uwa�asz, �e to jeden z najpi�knijszych polskich cmentarzy wybierz przycisk Pi�kny cmentarz i oddaj sw�j g�os.

Ranking polskich cmentarzy wed�ug liczby g�os�w jest prezentowany w zak��dce Polskie cmentarze.

Zaznacz poni�sz� opcj� je�li uwa�asz, �e ten cmentarz jest jednym z najpi�kniejszych polskich cmentarzy.

Tw�j g�os wp�ynie na pozycj� cmentarza w rankingu najpi�kniejszych polskich cmentarzy prezentowanym na stronie.

Zamknij

Wr�� do strony gl�wnej

Cmentarz �ydowski w Bielsku-Bia�ej - czynny cmentarz �ydowski znajduj�cy si� w Bielsku-Bia�ej, w dzielnicy Aleksandrowice, przy ul. Cieszy�skiej 92.

Powsta� w 1849 r. W latach 1868-1931 nadz�r nad nim pe�ni�o Bractwo Pogrzebowe Chewra Kadisza. Potem do 1963 r. by�a w�asno�ci� kolejno: Gminy Wyznaniowej �ydowskiej i Kongregacji Wyznania Moj�eszowego. Nast�pnie przeszed� do 1972 r. na w�asno�� Skarbu Pa�stwa, po czym sta� si� cmentarzem komunalnym, kt�rym zarz�dza�o miasto. Od 1997 r. jest w�asno�ci� Gminy Wyznaniowej �ydowskiej w Bielsku-Bia�ej. W czasie II wojny �wiatowej uleg� powa�nym zniszczeniom - skradziono b�d� zniszczono ponad po�ow� nagrobk�w. W latach 60. XX wieku przeniesiono na niego cz�� grob�w ze zlikwidowanego cmentarza przy ul. Wyzwolenia. Od 1983 r. nekropolia ma status zabytku. W latach 80. i 90. XX wieku przeprowadzono liczne prace remontowe i porz�dkowe.

Powierzchnia kirkutu wynosi 23 900 m (2,39 ha). Obszar ten podzielony jest na siedem sektor�w, kt�re z kolei dziel� si� na rz�dy. Znajduje si� tu ok. 1,2 tys. nagrobk�w, przy czym liczba wszystkich miejsc poch�wku szacowana jest na 3 tysi�ce.

W po�udniowej cz�ci cmentarza znajduje si� dom przedpogrzebowy zbudowany w 1885 r. w stylu neoroma�sko-maureta�skim wed�ug projektu Karola Korna w miejscu starszego, powsta�ego w roku 1867. Najcenniejszym elementem jego wyposa�enia s� polichromie stropowe, wpisane do rejestru zabytk�w odr�bnie.

Po�o�ony blisko centrum miasta cmentarz stanowi r�wnie� enklaw� dzikiej przyrody. Najcenniejszym elementem flory jest bluszcz pospolity z licznymi odmianami kwitn�cymi.

Na cmentarzu wci�� odbywaj� si� poch�wki. [�r�d�o: Wikipedia, 540588]

wyznanie	judaizm
typ cmentarza	wyznaniowy
stan cmentarza	czynny
[�r�d�o: Wikipedia, 540588]

Polska

	obszar, na kt�rym s� dost�pne us�ugi
	obszar, na kt�rym us�ugi nie s� dost�pne

Zamknij

Historia

Powstanie cmentarza.

Pierwsi �ydzi zamieszkuj�cy �l�sk Cieszy�ski osiedlili si� w Cieszynie, gdzie w 1647 r. powsta� prywatny cmentarz �ydowski. Chowano na nim �yd�w z ca�ego regionu, tak�e z Bielska, w kt�rym przedstawiciele tego narodu zamieszkiwali na sta�e od po�owy XVII wieku. Z biegiem lat zwi�ksza�a si� liczba bielszczan pochodzenia �ydowskiego. W 1837 r. by�o to ju� 427 os�b. Tak liczna grupa w kilkutysi�cznym w�wczas mie�cie rozpocz�a starania o utworzenie niezale�nej od Cieszyna gminy. Wa�nym krokiem w kierunku utworzenia samodzielnej instytucji reprezentuj�cej �yd�w z Bielska i okolicy mia�o by� tak�e za�o�enie w�asnego cmentarza.

Wybuch epidemii cholery w 1849 r. i zwi�zany z tym zakaz przewo�enia zw�ok sta� si� pretekstem do zakupu w lipcu 1849 r. przez spedytora Adolfa Br�lla dzia�ki wartej 2500 gulden�w (pieni�dze pochodzi�y z dobrowolnych sk�adek bielskiej spo�eczno�� ydowskiej) w podmiejskiej wsi Aleksandrowice przeznaczonej na cmentarz �ydowski. Miesi�c p�niej, 17 sierpnia, Urz�d Obwodowy w Cieszynie wyda� zezwolenie na uruchomienie kirkutu.

Pocz�tkowo w�a�cicielem gruntu by� Adolf Br�ll, gdy� bielscy �ydzi nie tworzyli samodzielnej gminy, nale��c do gminy cieszy�skiej. W 1862 r. faktycznym dysponentem cmentarza zosta� uznany przez w�adze bielski Zwi�zek Wyznaniowy (niem. ''Cultusvorstad''). Po oficjalnej rejestracji bielskiej gminy �ydowskiej prawo w�asno�ci zosta�o 25 pa�dziernika 1865 r. i 27 grudnia 1865 r. na Izraelick� Gmin� Wyznaniow� w Bielsku (niem. ''Bielitzer Israelitische Cultusgemeinde'').

Ksi�gi metrykalne prowadzone s� dopiero od roku 1874, st�d nie wiadomo, kto by� pierwszym pochowanym. Na podstawie zachowanej ksi�gi cmentarnej prowadzonej przez pierwszego opiekuna i prze�o�onego cmentarza, Samuela Braunberga, wiadomo jest, �e pierwszego poch�wku dokonano 31 lipca 1849 r.

Najstarszym zachowanym nagrobkiem jest macewa siedemnastoletniego Josefa Neumanna, zmar�ego 3 wrze�nia 1849 r. Do 1995 r. znajdowa�a si� w centralnej cz�ci sektora F, obecnie mo�emy j� ogl�da� w domu przedpogrzebowym. Inne groby z pocz�tk�w istnienia cmentarza r�wnie� znajduj� si� w sektorze F, z czego wynika, �e jest to najstarsza cz�� nekropolii.

----

XIX i pocz�tek XX wieku.
W 1867 r. firma budowlana bielskiego architekta Andrzeja Walczoka zbudowa�a w po�udniowej cz�ci cmentarza dom przedpogrzebowy. Koszty budowy zosta�y pokryte z dobrowolnych datk�w cz�onk�w miejscowej gminy �ydowskiej. Budynek sp�on�� w latach 80. XIX w. Po uporz�dkowaniu terenu, w 1885 r., wzniesiono w tym samym miejscu nowy budynek zaprojektowany przez Karola Korna, kt�ry architektur� nawi�zywa� do innych �ydowskich obiekt�w w mie�cie - synagogi i siedziby kaha�u.

Trzy lata po utworzeniu Izraelickiej Gminy Wyznaniowej w Bielsku, w 1868 r., powsta�o ''Stowarzyszenie Chewra Kadisza Izraelickiej Gminy Wyznaniowej dla Piel�gnowania Chorych i Chowania Zw�ok w Bielsku'', zwane w skr�cie ''Bractwem Pogrzebowym Chewra Kadisza''. Przej�o ono obowi�zki zwi�zane z utrzymaniem i administrowaniem cmentarza.

R�wnie� w 1868 r. cesarz Franciszek J�zef I wyda� ustaw� dotycz�c� mi�dzywyznaniowych stosunk�w obywateli, kt�ra m�wi�a m.in. o tym, �e �adna gmina wyznaniowa nie mo�e odm�wi� poch�wku na swoim cmentarzu osobie do tej gminy nie nale��cej je�eli w miejscu �mierci b�d� znalezienia zw�ok nie ma cmentarza, ko�cio�a czy wsp�lnoty wyznaniowej odpowiedniej dla zmar�ego albo te� chodzi o poch�wek we wsp�lnym grobie rodzinnym. W Bielsku ustawa ta znalaz�a najwi�ksze zastosowanie w odniesieniu do spokrewnionych ze sob� rodzin Friedl�nder�w i Baum�w. Ju� w roku wydania ustawy u boku Moritza Friedl�ndera spocz�� syn Wilhelm, b�d�cy luteraninem. Kilka lat p�niej na cmentarzu ewangelickim wystawiono okaza�y grobowiec, do kt�rego postanowiono przenie�� cia�a zmar�ych cz�onk�w obu rodzin pochowanych na cmentarzu �ydowskim. Wydarzenie to spotka�o si� z krytyk� zar�wno �rodowisk protestanckich, jak i �ydowskich. W p�niejszym okresie zdarza�o si� kilkukrotnie, �e na kirkucie grzebano osoby uwa�aj�ce si� za ateist�w, b�d� Gmina Wyznaniowa �ydowska wyst�powa�a z pro�b�, by �yda pochowano w rodzinnym grobie na cmentarzu chrze�cija�skim.

Wielu �yd�w zosta�o w latach 1914-1918 zosta�o zmobilizowanych do walki na frontach I wojny �wiatowej. Wielu spo�r�d rannych w zachodniej Galicji trafia�o do Bielska: do szpitala miejskiego lub lazaretu przy koszarach na G�rnym Przedmie�ciu. Ci, kt�rzy nie dochodzili do zdrowia, chowani byli na okolicznych cmentarzach. Dla �o�nierzy �ydowskich Bractwo Pogrzebowe Chewra Kadisza wyznaczy�o osobn� kwater� we wschodniej cz�ci kirkutu, stanowi�c� dzi� sektor E. Spoczywaj� tu zar�wno �o�nierze armii Austro-W�gier, jaki i polscy legioni�ci oraz kilku je�c�w rosyjskich. W�r�d �o�nierzy austro-w�gierskich pochowanych na cmentarzu �ydowskim w Aleksandrowicach jest trzech muzu�man�w wchodz�cych w sk�ad pu�k�w piechoty z Bo�ni i Hercegowiny: Chatybarachmam Chabibulin, Dedo Karachodzi� i Bego Turonowi�. Tylko niekt�rym �o�nierzom spoczywaj�cym ufundowano nagrobki, a do dzi� przetrwa�o ich zaledwie pi��. Na pozosta�ych grobach Chewra Kadisza umie�ci�o jedynie tabliczki z imieniem i nazwiskiem oraz numerem grobu.

W 1929 r. w kwaterze wojskowej powsta� wsp�lny pomnik �o�nierski. Ma on kszta�t prostok�ta, kt�ry wewn�trz dzieli si� na trzy cz�ci. Cz�� rodkowa jest zwie�czona p�kolistym �ukiem, kt�ry nadaje jej kszta�t macewy. W zwie�czeniu tym wyrze�biono Gwiazd� Dawida otoczon� napisem w j�zyku hebrajskim: - - / - , co w t�umaczeniu oznacza: ''Znak ten dla zabitych podczas wojny �wiatowej / 1914 - 1918''. Poni�ej znajduje si� p�askorze�bione przedstawienie symboliczne - drzewo z obci�tymi i po�amanymi ga��ziami symbolizuj�ce zmar�ych jako odci�tych/od�amanych od Drzewa �ycia. U podstawy znajduje si� granitowa tablica z tekstem w j�zyku jidysz: / - / 1914-1918 / / 1929, co w t�umaczeniu oznacza: ''Dla uczczenia / naszych �ydowskich bohater�w / 1914-1918 / ofiarowane przez Chewra / Kadisza Bielsko 1929''. Boczne cz�ci pomnika zawieraj� dwie granitowe tablice z wyrytymi nazwiskami 61 spoczywaj�cych tam �o�nierzy.

W 1928 r. grupa ortodoksyjnych �yd�w bielskich zwr�ci�a si� z pro�b� do Chewra Kadisza, aby utworzy� dla nich odr�bn� kwater� na cmentarzu w Aleksandrowicach. Wcze�niej byli oni chowani na kirkucie w Bia�ej, uwa�anym za bardziej przyjazny dla ludno�ci ortodoksyjnej, op�aty za poch�wki w s�siednim mie�cie by�y dwukrotnie wi�ksze, co stanowi�o problem dla ubo�szej cz�ci spo�eczno�ci. Rozmowy na ten temat ci�gn�y si� 10 lat (patrz ni�ej).

W latach 30., ze wzgl�du na znaczne wp�ywy finansowe Bractwa Pogrzebowego Chewra Kadisza, Zarz�d Gminy Wyznaniowej �ydowskiej (nowa nazwa od 1924 r.) postanowi� przej�� kompetencje i rozporz�dzanie funduszami Bractwa. Po rocznych negocjacjach uda�o si� doj�� obu stronom do porozumienia i gmina �ydowska przej�a od 1 stycznia 1932 r. w�adz� nad gromadzeniem i rozporz�dzaniem finansami, pozostawiaj�c Chewra Kadisza wy��cznie kwestie zwi�zane z chowaniem zmar�ych.

W 1931 r. dwaj cz�onkowie Chewra Kadisza, Ignacy Marmor oraz Filip Reich, korzystaj�c z rejestru za�o�onego przez Samuela Braunberga, wykonali now� ksi�g� cmentarn�, zawieraj�c� wykaz wszystkich pochowanych w latach 1849-1931. Spis zawiera� imi�, nazwisko, sektor, rz�d i numer grobu. By� on systematycznie uzupe�niany, znajduj� si� w nim nawet wpisy z okresu powojennego.

W latach 30. Gmina Wyznaniowa �ydowska zakupi�a z przeznaczeniem na rozbudow� kirkutu dzia�k� s�siaduj�c� z cmentarzem od zachodu (dzisiejszy sektor G). Po jej nabyciu nasili�y si� ��dania ortodoksyjnych �yd�w, aby utworzy� dla nich odr�bn� kwater�. Po 10 latach od rozpocz�cia negocjacji w tej sprawie, w 1938 r., w obecno�ci ortodoksyjnego rabina Sterna, post�powego rabina dr Steinera i prezesa gminy Zygmunta Arzta po�wi�cono kwater�. Nie wiadomo, gdzie dok�adnie si� znajdowa�a, poniewa� zosta�a ca�kowicie zniszczona w czasie wjny. Prawdopodobne jest jednak, �e miejscem poch�wku ortodoks�w by�a nowo zakupiona dzia�ka, gdy� wcze�niej odrzucali oni mo�liwo�� urz�dzenia kwatery na starej cz�ci kirkutu. Na podstawie pisma Rudolfa Wiesnera do starosty bielskiego wiadome jest, �e w 1942 r. w kwaterze ortodoksyjnej znajdowa�o si� 45 grob�w. Pismo to potwierdza tak�e przypuszczenia nt. lokalizacji kwatery, gdy� czytamy w nim: ''(...) przeniesienia (...) z nowszej cz�ci na starsz�''.

W roku 1938 Aleksandrowice sta�y si� cz�ci� Bielska, wi�c cmentarz znalaz� si� w granicach miasta.

II wojna �wiatowa.
Po w��czeniu Bielska w sk�ad III Rzeszy w 1939 r. w�adze niemieckie utworzy�y na bazie Gminy Wyznaniowej �ydowskiej ''Rad� Starszych'' (niem. ''Altenrat''), na czele kt�rej stan�� J�zef Trotter. Nowe cia�o przej�o obowi�zki w zakresie zarz�dzania cmentarzem. Nieprecyzyjne zapisy w ksi�dze cmentarnej nie pozwalaj� na dok�adn� inwentaryzacj� poch�wk�w w latach 1940-1944. Szacuje si�, �e w tym okresie pochowano na kirkucie ok. 20 os�b (wszystkie w dzisiejszym sektorze A).

W pa�dzierniku 1941 r. burmistrz Bielska, Rudolf Wiesner, wyst�pi� z inicjatyw� likwidacji cmentarza. Teren cmentarza mia� by� wykorzystany pod budownictwo mieszkaniowe w ramach Programu Budownictwa Wojennego. Prezydent Rejencji w Katowicach zezwoli� na likwidacj�, przy czym zgodzi� si� na natychmiastow� budow� mieszka� jedynie na nowej, zakupionej w latach 30. dzia�ce, pisz�c w pi�mie do starosty bielskiego: ''istniej�ce groby musz� istnie� przez 40 lat od ostatniego poch�wku, w przeciwnym razie musi zosta� dokonane przeniesienie grob�w''. W�adze miejskie rozpocz�y przygotowania do zagospodarowania nowej cz�ci cmentarza, pojawi� si� jednak problem w�asno�ci w zapisie hipotecznym - miasto nie mog�o podzieli� na mniejsze gruntu b�d�cego z punktu widzenia prawa w�asno�ci� Gminy Wyznaniowej �ydowskiej. Problem zosta� rozwi�zany dopiero w listopadzie 1942 r. NSDAP na Okr�g G�rno�l�ski w pi�mie do Nadprezydenta Prowincji G�rno�l�skiej uregulowa�a kwesti� zamkni�cia cmentarzy �ydowskich: ''(...) ju� teraz zachodzi cz�ciowa potrzeba zamkni�cia tych cmentarzy. (...) nie mo�na si� w tej sprawie niewolniczo trzyma� paragraf�w ustawy, lecz trzeba robi� to, co jest celowe i potrzebne.'' Po zgodzie nadprezydenta na natychmiastowe zamykanie kirkut�w, los cmentarza w Bielsku by� przes�dzony. 29 pa�dziernika 1943 r. likwidacj� cmentarzy �ydowskich powstrzyma�o pismo Konserwatora Zabytk�w Prowincji, w kt�rym czytamy, �e Pa�stwowy Instytut Historii Nowych Niemiec zamierza spisa� napisy z nagrobk�w na cmentarzach �ydowskich, gdy� s� one wa�nym materia�em �r�d�owym do bada� nad ''genealogi� �ydostwa i jego rozprzestrzenienia w�r�d ludno�ci niemieckiej''. Po spisie definitywn� zgod� na zamkni�cie cmentarza wydano w lutym 1944 r. Nie wiadomo, dlaczego w�adze miejskie nie zrealizowa�y wcze�niejszych zamierze�.

Ostatecznie bielski cmentarz �ydowski nie zosta� zlikwidowany. Uleg� jednak wielkim zniszczeniom. Skradziono b�d� zniszczono ponad po�ow� nagrobk�w - dzi� jest ich 1200, podczas gdy liczba wszystkich grob�w si�ga 3000. Najbardziej ucierpia� najstarszy sektor F, na kt�rym brakuje 95% nagrobk�w, oraz ca�kowicie zlikwidowana kwatera dla �yd�w ortodoksyjnych. Uszkodzony zosta� r�wnie� pomnik �o�nierski, dom przedpogrzebowy i mury.

Okres powojenny.

W marcu 1945 powsta� Komitet �ydowski w Bielsku, kt�ry by� pierwsz� w mie�cie �ydowsk� organizacj� zajmuj�c� si� prowadzeniem ewidencji ocalonych �yd�w i zapewnieniem pomocy, opieki socjalnej, wy�ywienia i organizacj� �ycia religijnego. Przej�� on obowi�zki zwi�zane z administrowaniem cmentarzem i opiek� nad nim. Dwa lata p�niej zosta� przekszta�cony w ''Kongregacj� Wyznania Moj�eszowego w Bielsku'' (od 1951 ''w Bielsku-Bia�ej'').

Tu� po wojnie na wielu nagrobkach os�b zmar�ych przed 1939 zacz�to dopisywa� si� informacje o krewnych, kt�rzy zgin�li w latach 40. By�y to zar�wno kr�tkie dopiski, jak i do�� szczeg�owe opisy - kim byli, gdzie i kiedy zgin�li itp.

28 wrze�nia 1945 Starostwo Powiatowe w Bielsku skierowa�o do Komitetu �ydowskiego pismo, w kt�rym nakazano w ci�gu miesi�ca usuni�cie z cmentarza napis�w w j�zyku niemieckim w ramach akcji walki z niemczyzn�. 6 pa�dziernika Komitet poinformowa� starostwo o usuni�ciu napis�w, co nie by�o zgodne z prawd�, gdy� wi�kszo�� nagrobk�w zachowa�o niemieckie inskrypcje. W wielu przypadkach nagrobki zosta�y przewr�cone cz�ci� inskrypcyjn� w stron� ziemi w celu ukrycia napis�w.

W grudniu 1946 Komitet Organizacyjny �ydowskich Kongregacji Wyznaniowych w Polsce przekaza� z funduszu inwestycyjnego 50 000 z� na rzecz renowacji powa�nie zniszczonego cmentarza. Rok p�niej dokonano inwentaryzacji wyremontowanego domu przedpogrzebowego. Kolejny remont odby� si� na pocz�tku lat 60., kiedy zdewastowano ceglane mury i bramy wej�ciowe.

W 1963 na podstawie dekretu o maj�tkach opuszczonych i poniemieckich z 1945 cmentarz na skutek zasiedzenia przeszed� na w�asno�� Skarbu Pa�stwa. Kongregacja odwo�a�a si� od tej decyzji, dowodz�c, �e nieruchomo��, b�d�ca ju� w latach 30. w�asno�ci� gminy �ydowskiej, jest w jej posiadaniu jako czynny, u�ytkowany cmentarz. Ponadto w my�l ustawy z 1959 przej�cie na w�asno�� pa�stwa czynnego cmentarza wyznaniowego nie mog�o si� odby� bez zgody Ministra Gospodarki Komunalnej. Mimo odwo�a� i protest�w w�a�cicielem cmentarza zosta� Skarb Pa�stwa.

5 pa�dziernika 1965 Miejska Rada Narodowa w Bielsku-Bia�ej wyst�pi�a do Wojew�dzkiej Rady Narodowej w Katowicach o zamkni�cie i likwidacj� cz�ci cmentarza o powierzchni 9197 m - pustej dzia�ki zakupionej w latach 30. (dzi� sektor G). Mia�a ona zosta� przeznaczona pod budownictwo mieszkalne. Kongregacja odwo�a�a si� od tej decyzji, argumentuj�c, �e w starszej cz�ci zaczyna brakowa� miejsca i w najbli�szej przysz�o�ci dzia�ka ta mo�e by� wykorzystywana. Ostatecznie katowicka WRN zgodzi�a si� na pozostawienie cmentarza w ca�o�ci.

Jednocze�nie w�adze miejskie i wojew�dzkie postanowi�y zlikwidowa� cmentarz w Bia�ej, przy ul. Wyzwolenia. Likwidacja nekropolii by�a zdaniem w�adz konieczna dla rozbudowy Po�udniowych Zak�ad�w Sprz�tu Sportowego Polsport. Po d�ugich dyskusjach Kongregacja zgodzi�a si� na ekshumacj� cz�ci zw�ok z bialskiego kirkutu. Mi�dzy czerwcem 1966 a majem 1967 ekshumowano prochy ze 170 spo�r�d oko�o 1700 grob�w. Trafi�y one wraz z nagrobkami na cmentarz w Aleksandrowicach - na pust� dzia�k�, stanowi�c� dzisiejszy sektor G.

W 1972 na mocy postanowienia S�du Rejonowego w Bielsku-Bia�ej cmentarz �ydowski przeszed� pod zarz�d miasta jako cmentarz komunalny.

Lata 50., 60. i 70. to post�puj�ca dewastacja cmentarza. Hodowano tu zwierz�ta domowe i ptactwo hodowlane, wypasano byd�o, a sala domu przedpogrzebowego sta�a si� miejscem sk�adowania trawy. Dwukrotnie, w 1962 i 1979, interweniowa�a w tej sprawie Miejska Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna. Problemem by� te� brak nowej ksi�gi cmentarnej, uwzgl�dniaj�cej zniszczenia z czas�w wojny, przez co odwiedzaj�cy kirkut niejednokrotnie mieli trudno�ci z odnalezieniem grobu.

W 1983 na mocy decyzji Pa�stwowej S�u�by Ochrony Zabytk�w cmentarz zosta� uznany za zabytek. Rok p�niej Wojew�dzki Konserwator Zabytk�w w Bielsku-Bia�ej przedstawi� bielskiemu Zarz�dowi Zieleni Miejskiej dok�adny zakres niezb�dnych prac remontowych wraz z praktycznymi wskaz�wkami dotycz�cymi przeprowadzenia renowacji cmentarza i domu przedpogrzebowego. Pierwszy projekt remontu - wymiana pokrycia dachu domu przedpogrzebowego zosta� pozytywnie zaopiniowany w 1985.

29 sierpnia 1988 na wniosek Wydzia�u Kultury i Sztuki Urz�du Wojew�dzkiego w Bielsku-Bia�ej formalnie orzeczono wpis ''ca�o�ci cmentarza, w granicach ogrodzenia murem, wraz z murem ogrodzeniowym, nagrobkami, zieleni� cmentarn�, uk�adem alej i �cie�ek, grobami i nagrobkami zabytkowymi, a tak�e z zabytkowym domem przedpogrzebowym, murowanym z ceg�y, z jego wystrojem oraz zabudowaniami gospodarczo-mieszkalnymi i obrz�dowymi'' do rejestru zabytk�w wojew�dztwa bielskiego pod numerem A-582/88. W 1997 na wniosek Gminy Wyznaniowej �ydowskiej wystr�j malarski i posadzka domu przedpogrzebowego zosta�y odr�bnie wpisane do rejestru pod nuerem B-61/1.

Pod koniec lat 80. z inicjatywy �wczesnego opiekuna cmentarza, Leopolda Kleina, przedsi�wzi�to akcj� porz�dkowania kirkutu, m.in. podnoszenia nagrobk�w przewr�conych w latach 40. w celu ukrycia niemieckich napis�w.

W 1991 do opieki nad cmentarzem zobowi�za�a si� Fundacja Rodziny Nissenbaum�w. Gruntownie wyremontowa�a ona kwater� �o�nierzy poleg�ych w I wojnie �wiatowej, odnawiaj�c wszystkie 61 grob�w, a tak�e pomnik �o�nierski. Rok p�niej przyst�piono do kolejnych prac renowacyjnych, kt�re sta�y si� mo�liwe dzi�ki dotacji Funduszu Wsp�pracy Polsko-Niemieckiej oraz zbi�rce pieni�dzy w�r�d cz�onk�w Zwi�zku Bielsko-Bialskich �yd�w w Izraelu. Fundusz remontowy wsparli tak�e Wojew�dzki Konserwator Zabytk�w w Bielsku-Bia�ej, Urz�d Wojew�dzki w Bielsku-Bia�ej oraz Urz�d Rady Ministr�w - Biuro ds. Wyzna�. W domu przedpogrzebowym wykonano prace, z dokumentacji kt�rych wynika, �e zapobieg�y katastrofie budowlanej, kt�ra grozi�a zabytkowemu budynkowi. Z pieni�dzy Fundacji Nissenbaum�w teren wok� domu przedpogrzebowego zosta� zrekultywowany, urz�dzono r�wnie� trawniki. W tym samym czasie na cmentarz powr�ci�y fragmenty nagrobk�w, kt�re w 1949 pos�u�y�y przy budowie Pomnika Wdzi�czno�ci Armii Radzieckiej na pl. �w. Miko�aja. W 1999 rozpocz�to, finansowan� przez generalnego konserwatora zabytk�w, konserwacj� cennych polichromii stropowych w domu przedpogrzebowym. W tym samym roku Gmina Wyznaniowa �ydowska zleci�a uporz�dkowanie cmentarnej zieleni.

W 1992 nast�pi�a kolejna zmiana prawa w�asno�ci cmentarza. Wojewoda bielski stwierdzi� nabycie z mocy prawa nieruchomo�ci na rzecz miasta Bielsko-Bia�a. Kongregacja Wyznania Moj�eszowego odwo�a�a si� od tej decyzji do Krajowej Komisji Uw�aszczeniowej, kt�ra w 1993 uchyli�a decyzj� wojewody i przekaza�a spraw� do ponownego rozpatrzenia przez organ pierwszej instancji. Sytuacja zmieni�a si� pi�� lat p�niej, w roku 1997, kiedy ten sam Urz�d Wojew�dzki w Bielsku-Bia�ej w drodze administracyjnej zwr�ci� prawo w�asno�ci cmentarza Gminie Wyznaniowej �ydowskiej w Bielsku-Bia�ej, b�d�cej prawnym nast�pc� bielskiej Kongregacji Wyznania Moj�eszowego.

W 1995 dokonano ponownej inwentaryzacji cmentarza. Opr�cz spisu i nowej numeracji grob�w, podzielono nekropoli� na siedem sektor�w, dziel�cych si� na rz�dy.

W 2002 Urz�d Miejski w Bielsku-Bia�ej wyda� ksi��k� autorstwa Jacka Proszyka pt. ''Cmentarz �ydowski w Bielsku-Bia�ej'', b�d�c� efektem bada� historycznych prowadzonych na cmentarzu od po�owy lat 90.

Dzi�ki zbi�rkom pieni�dzy w�r�d mieszka�c�w miasta, w 2009 na cmentarzu ods�oni�to nowe nagrobki (pierwotne przepad�y w czasie wojny): Salomona Halberstama, Salomona Pollaka, Karola Korna oraz rabin�w: Lazara Frankfurtera, Wolfa Lessera i Michaela Sch�nguta. W domu przedpogrzebowym ods�oni�to tablice ku czci Aleksandra Martena i Arie Jana Machaufa.

7 wrze�nia 2009 ods�oni�to pomnik pomnik ''Ku pami�ci �ydowskich obywateli Bielska-Bia�ej i okolicy, kt�rzy w latach 1939-1945 zostali zamordowani przez hitlerowc�w b�d� zmarli na wygnaniu''.

Statystyka poch�wk�w.
Brak jest ksi�g metrykalnych obejmuj�cych zgony przez pierwsze 25 lat istnienia cmentarza, st�d te� wszelkie statystyki prowadzone s� dopiero od roku 1874. Na podstawie zachowanej ksi�gi cmentarnej prowadzonej od 1849 r. mo�na jednak szacowa�, �e w pierwszym okresie pochowano oko�o 500 os�b.

Do 1939 r. liczba pochowk�w waha�a si� zazwyczaj mi�dzy 20 a 50 w ci�gu roku. Najwi�cej, bo a� 85 os�b pochowano w roku 1918. Liczb� t� zawy�yli przede wszystkim �o�nierze. Od 1940 r. ilo�� os�b grzebanych na kirkucie drastycznie spad�a, wynosz�c odt�d zawsze poni�ej 10. W okresie powojennym kilkukrotnie nie odnotowano w ci�gu roku �adnego poch�wku.

��cznie w ci�gu 160 lat istnienia nekropolii pochowano na niej oko�o 3600 os�b.

Najstarsze osoby pochowane na kirkucie w Aleksandrowicach to zmarli w wieku 104 lat: Salomon Hamburger (1771-1875) oraz Benjamin Falek (1896-2000). [�r�d�o: Wikipedia, 540588]

Po�o�enie i kszta�t przestrzenny

Cmentarz �ydowski znajduje si� w �r�dmiejskiej cz�ci dzielnicy Aleksandrowice, pomi�dzy ulicami Cieszy�sk� na po�udniu i M. Konopnickiej na p�nocy. Wed�ug numeracji po�o�ony jest przy ul. Cieszy�skiej 92. Zajmuje pi�� dzia�ek ewidencyjnych: parcele budowlane nr 89 i 95 oraz parcele gruntowe nr 579/3, 580 i 584. Wok� wyst�puje zr�nicowana zabudowa: kamienice, domy jednorodzinne oraz bloki mieszkalne (osiedla: Piastowskie i S�oneczne).

Powierzchnia kirkutu wynosi 23 900 m (2,39 ha), z czego same nagrobki zajmuj� ok. 10 tys. m (1 ha).

Obszar cmentarza to teren pochy�y, opadaj�cy ku ul. Cieszy�skiej. Dom przedpogrzebowy le�y na wysoko�ci 361 m n.p.m.

Na cmentarz prowadz� trzy bramy: dwie od strony ul. Konopnickiej oraz jedna, g��wna, od strony ul. Cieszy�skiej. G��wna aleja biegnie od domu przedpogrzebowego w kierunku p�nocnym. Jest ona zwana ''Alej� Zas�u�onych''.

Bielski kirkut mo�na podzieli� na trzy zasadnicze cz�ci. Na po�udniu, w otoczeniu zieleni pozbawionej nagrobk�w, znajduje si� dom przedpogrzebowy. Za nim rozci�ga si� prostok�tna powierzchnia grzebalna, w wi�kszo�ci zape�niona grobami. Cz�� trzecia to oddzielona od reszty murem dzia�ka dokupiona w okresie mi�dzywojennym, na kt�rej znajduj� si� jedynie groby przeniesione z cmentarza przy ul. Wyzwolenia.

Od 1995 r. nekropolia podzielona jest na siedem sektor�w oznaczonych literami A-G, kt�re z kolei dziel� si� na rz�dy.

Sektor A jest najm�odsz� i najlepiej zachowan� kwater�, zlokalizowan� w cz�ci po�udniowo-wschodniej. Sektor B znajduje si� r�wnie� w cz�ci po�udniowej (na zach�d od sektora A) i by� u�ytkowany od ko�ca XIX w. do lat 20. nast�pnego stulecia. Sektor C, u�ytkowany w tym samym okresie co B i po�o�ony na p�noc od A, to kwatera obejmuj�ca groby najbogatszych os�b, na co wskazuje przede wszystkim kszta�t oraz wielko�� nagrobk�w. Sektor D po�o�ony w cz�ci p�nocno-zachodniej jest kwater� dzieci�c�, na kt�rej chowano dzieci i m�odzie�, kt�re nie uko�czy�y 13 lat. By� u�ytkowany od za�o�enia cmentarza do czas�w II wojny �wiatowej. Jest bardzo zaniedbany, a wi�kszo�� spo�r�d niewielu zachowanych nagrobk�w jest uszkodzona. Sektor E le�y pomi�dzy sektorami A i D. Pochowano tu �o�nierzy pochodzenia �ydowskiego, kt�rzy zgin�li podczas I wojny �wiatowej. Sektor F w cz�ci p�nocno-zachodniej najstarsza cz�� cmentarza, na kt�rej zachowa�o si� bardzo ma�o nagrobk�w. Szacuje si�, �e brakuje na nim oko�o 95% mogi�. Sektor G jest najrozleglejsz�, a zarazem posiadaj�c� najmniej grob�w cz�ci� kirkutu. Obszar oddzielony murem od reszty by� u�ytkowany dwukrotnie: w latach 30. XX wieku utworzono tu zniszczon� w czasie wojny kwater� ortodoksyjn�, a w latach 60. pochowano tu przymusowo ekshumowane zw�oki z likwidowanego cmentarza przy ul. Wyzwolenia. Znajduje si� w cz�ci zachodniej, na dzia�ce dokupionej w okresie mi�dzywojennym. [�r�d�o: Wikipedia, 540588]

Nagrobki

Forma.

Formy nagrobne wyst�puj�ce na bielskim kirkucie mo�na podzieli�, bior�c pod uwag� czas powstania.

Od powstania cmentarza w 1849 r. a� do ko�ca XIX w. najpopularniejsze by�y klasyczne macewy wykonane z piaskowca - prostok�tne p�yty zamkni�te �ukiem p�kolistym lub dwuspadowo, w zwie�czeniu kt�rych znajduje si� ornament, przedstawienie symboliczne b�d� formu�a wst�pna inskrypcji, a �cian� przedni� wype�nia epitafium. Zdarzaj� si� te� macewy, kt�rych zwie�czenia uj�to w �wier�koliste naddatki, a tak�e posiadaj�ce wyodr�bniony tr�jstopniowy cok� i przycz�ek oddzielony belkowaniem. Na kilku grobach ma��e�stw umieszczono macewy podw�jne. Wi�kszo�� macew z bielskiej nekropolii zosta�a skradziona w latach 40. XX w., b�d� uleg�a zniszczeniu w wyniku erozji. Najwi�cej zachowa�o si� w najstarszym sektorze F.

Bardziej zamo�ne osoby, ulegaj�c wp�ywom kultury austriackiej, stawia�y na grobach bliskich du�ych rozmiar�w (do 3 m) obeliski. S� to monolityczne s�upy czworoboczne w formie ostros�upa, zw�aj�ce si� ku g�rze, �ci�te u szczytu, umieszczone na cokole lub postumencie. Napisy znajduj� si� zar�wno na postumencie, jak i w cz�ci g�rnej. Obeliski szybko sta�y si� najpopularniejsz� form� nagrobn� i by�y powszechnie stosowane do lat 20. XX wieku.

Rzadsze by�y w pocz�tkach XX stulecia groby w formie aediculi - wn�ki lub kapliczki umieszczonej na cokole. Zdarza si�, �e ich fronton wsparty jest na dw�ch kolumnach.

W okresie mi�dzywojennym rozpowszechni�y si� stele - pionowe, zdobione p�yty, ograniczone po bokach symetrycznymi p�kolumnami, przytrzymuj�cymi profilowany gzyms i zwie�czone frontonem w r�norodnych kszta�tach. Pomi�dzy p�kolumnami znajduje si� tablica inskrypcyjna, a w zwie�czeniu przedstawienia symboliczne. Stawiano w�wczas tak�e prostok�tne p�yty pozbawione ornamentyki.

Po II wojnie �wiatowej na grobach zacz�to stawia� proste, pionowe p�yty z p�askim zwie�czeniem lub p�kolistym �ukiem. Na tym tle wybitn� skromno�ci� cechuje si� gr�b Benziona Sokira�skiego (zm. 1953), kt�rego jedynym elementem dekoracyjnym jest Gwiazda Dawida.

Do nagrobk�w, kt�rych nie mo�na zakwalifikowa� do �adnej z wymienionych form nale��:
* nagrobek Alberta Liechtensteina (zm. 1873) w formie kanelowanej kolumny umieszczonej na postumencie z tablicami inskrypcyjnymi
* nagrobek Mendla Ginzburga (zm. 1968) w formie prostopad�o�cianu foremnego wykonanego z lastriko; na jednym z jego bok�w umieszczono marmurow� Gwiazd� Dawida, w centralnej cz�ci kt�rej wpisano inskrypcj�, a w rogach pi�� liter formu�y ko�cowej:
* funkcjonalistyczne nagrobki Alfreda Wachtla (zm. 1934) oraz Moritza Heilperna (zm. 1932)
* secesyjny grobowiec Theodora (zm. 1912) i Eveliny (zm. 1925) Pollak�w
* nagrobek ma��e�stwa Charlotte (zm. 1907) i Samuela (zm. 1912) Schindel�w w formie dw�ch macew z czarnego marmuru zawieszonych na kutym metalowym ogrodzeniu z bogat� ornamentyk� ro�linn�
* nagrobek Brunona Rauchmanna (zm. 1926) w formie obelisku sk�adaj�cego si� z czworobocznego s�upa zako�czony prostopad�o�cianem, maj�cym cztery g�rne kraw�dzie uj�te w �wier�koliste naddatki; swoim kszta�tem przypomina nagrobne formy rze�biarskie staro�ytnej Grecji i Egiptu, a tak�e o�tarz ze �wi�tyni Jerozolimskiej
* nagrobek Henryka Lufta-Lotara (zm. 1979) w formie podw�jnego metalowego pr�ta przypominaj�cego swoim kszta�tem zwie�czon� p�koli�cie macew�, z przymocowan� w g�rnej cz�ci tablic� inskrypcyjn�; do obramowania znajduj�cego si� w zwie�czeniu przymocowano Gwiazd� Dawida wpisan� w okr�g

Wsp�czesne nagrobki nie r�ni� si� niczym (poza brakiem krzy�a) od grob�w na cmentarzach chrze�cija�skich.

Wielko��.

Najwi�kszym pojedynczym nagrobkiem (a zarazem jednym z najstarszych) jest obelisk upami�tniaj�cy zmar�ego w 1862 r. fabrykanta Moritza Bauma. Ma wysoko�� 3 m, wymiary podstawy 0,9 � 0,45 m oraz wymiary przy zwie�czeniu 0,7 � 0,45 m.

Inne wysokie obeliski upami�tniaj� dr Josefa K�rbela - 3,2 m oraz kupca Isaaka Goldberga - 3 m. Niewiele mniejsze s� obeliski na grobach Susanny Baum i Leopolda Bauma. Najni�szy ustawiony jest na grobie Emila Neumana - ma 60 cm. Najcz�ciej jednak groby w formie obelisku osi�gaj� od 1,5 do 2 m wysoko�ci.

Najmniejszymi z kolei nagrobkami s� macewy dzieci�ce.

Od pojedynczych nagrobk�w o wiele wi�ksze s� grobowce, kt�rych �rednie wymiary to 3 m wysoko�ci i 3 m szeroko�ci. Najwi�kszym jest, w ca�o�ci wykonany z czarnego marmuru, zwie�czony dwuspadowo, otoczony kutym metalowym ogrodzeniem, prostok�tny pomnik upami�tniaj�cy kupca Hermanna Lindnera i jego �on� Ros�.

Materia�y.
Nagrobki znajduj�ce si� na bielskim cmentarzu �ydowskim wykonane zosta�y z wielu r�nych surowc�w, pocz�wszy od s�abej jako�ci piaskowca po szlachetne odmiany marmuru.

Materia�y, kt�re pos�u�y�y do budowy nagrobk�w na kirkut to:
* piaskowiec (m.in. piaskowiec strace�ski pochodz�cy z niedalekiej Straconki)
* wapie� (bia�y drobnoziarnisty, krystaliczny gruboziarnisty, lipnicki)
* granit czerwony i szary
* marmury: bia�y, szary, r�owy i czarny
* lastriko
* grube, szklane p�yty, z kt�rych wykonano kilka tablic inskrypcyjnych
* metal (g��wnie �eliwne pr�ty i mosi�ne tablice inskrypcyjne)

Inskrypcje.
Inskrypcje najcz�ciej s� wykonane w formie rytego napisu, do rzadko�ci nale�� napisy wypuk�e. Zdarza si�, �e imi� zmar�ego b�d� formu�a ko�cowa maj� form� p�askorze�by.

Teksty na nagrobkach bielskiego kirkutu wykuto w czterech j�zykach: hebrajskim, niemieckim, polskim oraz jidysz. Wi�kszo�� posiada inskrypcje podw�jne: po hebrajsku oraz w kt�rym� z pozosta�ych j�zyk�w. Praktycznie wsz�dzie znajduj� si� dwa elementy inskrypcji hebrajskiej - formu�a wst�pna lub oraz ko�cowa .

Inskrypcje w j�zyku hebrajskim.

Inskrypcje w, uwa�anym za �wi�ty, j�zyku hebrajskim, wyst�puj� na wi�kszo�ci nagrobk�w. S� one wykonane klasycznym alfabetem hebrajskim, a litery s� pozbawione ozdobnik�w. Ze wzgl�du na post�powy charakter bielskiej gminy, a przez to przywi�zywanie mniejszej wagi do tradycyjnych formu�, zdecydowanie d�u�sze inskrypcje (nawet 20 wers�w) wyst�puj� na grobach przeniesionych z nekropolii przy ul. Wyzwolenia. Na pozosta�ych rzadko przekraczaj� 10 wers�w.

W okresie mi�dzywojennym ilo�� inskrypcji hebrajskich na nowych grobach zacz�a bardzo szybko male�. Wynika�o to g��wnie z powodu wysokich koszt�w wykucia napis�w. Jednocze�nie po II wojnie �wiatowej w wielu przypadkach zrezygnowano z umieszczania hebrajskich napis�w - spo�r�d powsta�ych po wojnie nagrobk�w tylko dwa (Tylla Schlenger i Mosze Loschsberger) maj� inskrypcje wy��cznie hebrajskie. Odej�cie od tradycji spowodowane by�o m.in. brakiem dobrej znajomo�ci hebrajskiego w�r�d cz�onk�w gminy wyznaniowej oraz brakiem kamieniarzy znaj�cych hebrajski alfabet - ostatnim by� Szymon Wulkan zmar�y w 1969 r.

W ko�cu XX wieku bielska gmina �ydowska powr�ci�a do tradycji umieszczania inskrypcji hebrajskich na nagrobkach wykonywanych na jej zam�wienie.

W wielu przypadkach inskrypcje hebrajskie wyst�puj� obok napis�w w j�zyku niemieckim lub polskim.

Schemat inskrypcji hebrajskich.
Hebrajskie inskrypcje na cmentarzu �ydowskim w Bielsku-Bia�ej posiadaj� jednolity schemat charakterystyczny dla wszystkich �ydowskich grob�w. Sk�adaj� si� z nast�puj�cych cz�ci:
* wst�pna formu�a pogrzebowa lub , co jest skr�tem od wyraz�w oznaczaj�cych ''tu le�y pochowany'' lub ''tu ukryty''; formu�a ta wyst�puje na prawie wszystkich grobach, nawet tych pozbawionych jakichkolwiek innych inskrypcji hebrajskich
* informacje o p�ci, wieku i stanie cywilnym zmar�ego
* epitety pochwalne oraz tytu�y, godno�ci i urz�dy, jakie zmar�y pe�ni�; na nielicznych nagrobkach informacje, czym zajmowa� si� za �ycia
* hebrajskie (cz�sto odmienne od niemieckiego/polskiego) imi� zmar�ego (kt�re cz�sto jest wyr�nione powi�kszonymi literami lub ozdobn� ramk�), imi� ojca (czasami wraz z miejscem, z kt�rej pochodzi�), a w przypadku kobiet - tak�e m�a; do imion tych do��czone s� zazwyczaj zwroty typu ''b�ogos�awionej pami�ci'' (-), ''pan'' (), ''czcigodny pan'' (), ''niech spoczywa w pokoju'' (), ''niech wiat�o jego �wieci'' (), ''uczony pan'' () itp.
* data �mierci i czasami data pogrzebu (obie zapisane wed�ug kalendarza �ydowskiego) poprzedzone s�owem ''odszed�'' (); zazwyczaj w pe�nej formie dzie�-miesi�c-rok
* na niekt�rych grobach wierszowany tekst zawieraj�cy m.in. epitety pochwalne, lamentacje, cytaty biblijne itp; czasami tworzy on akrostych tworz�cy imi� zmar�ego;
* formu�a ko�cowa w postaci skr�tu (''taw, nun, cadi, bet, hei''), kt�ry w rozwini�ciu oznacza - ''Niech jego dusza ma udzia� w �yciu wiecznym''; formu�a ta wyst�puje na prawie wszystkich grobach, nawet tych pozbawionych jakichkolwiek innych inskrypcji hebrajskich

Inskrypcje w j�zyku niemieckim.

Inskrypcje w j�zyku niemieckim nale�� do, zaraz po hebrajskich, najcz�ciej spotykanych, poniewa� przed 1945 r. dla wi�kszo�ci bielskich �yd�w by� on j�zykiem ojczystym. Tekst niemiecki jest pisany zar�wno zwyk�� czcionk�, jak i kursyw� oraz pismem gotyckim.

Inskrypcje niemieckie nie mia�y ustalonego schematu i r�ni� si� od siebie pod wzgl�dem ilo�ci tekstu. Spotka� mo�na bardzo kr�tkie informacje - imi� i nazwisko oraz daty urodzenia i �mierci, nieco d�u�sze, zawieraj�ce np. informacje o zawodzie czy dzia�alno�ci, ale tak�e - wzorowane na hebrajskich - wiersze o cnotach zmar�ego, sensie �ycia, Bogu, �a�obie po �mierci, a tak�e dzia�alno�ci i zas�ugach. Formu�y ko�cowe nie r�ni� si� od umieszczanych na grobach chrze�cija�skich.

Daty zapisane s� wed�ug kalendarza gregoria�skiego.

Inskrypcje w j�zyku polskim.

Pierwsze inskrypcje w j�zyku polskim zacz�y si� pojawia� w okresie mi�dzywojennym. Pocz�tkowo by�y to kr�tkie informacje (np. ''urodzony'', ''zmar�'') oraz formu�y ko�cowe. Rzadziej spotykane by�y napisy wy��cznie po polsku.

Polskie inskrypcje rozpowszechni�y si� po II wojnie �wiatowej. Pocz�tkowo by�y to przede wszystkim dopisywane na grobach os�b zmar�ych przed 1939 r. informacje o krewnych, kt�rzy zgin�li w latach 40. S� to zar�wno kr�tkie dopiski, jak i do�� szczeg�owe opisy - kim byli, gdzie i kiedy zgin�li itp. Spo�r�d zwrot�w spotykanych na nagrobkach najcz�ciej wyst�puj�: ''ku pami�ci'', ''pami�ci ofiar okupacji hitlerowskiej'', ''zamordowani w latach 1939-1945'', ''m�czennikom terroru hitlerowskiego'' oraz ''pami�ci pomordowanych przez zbir�w hitlerowskich / hitlerowskich barbarzy�c�w''. Po polsku wyryto tak�e napisy na grobach �ydowskich �o�nierzy poleg�ych podczas wojny. W p�niejszym okresie, ze wzgl�du na brak ludno�ci niemieckoj�zycznej oraz coraz s�absz� znajomo�� hebrajskiego, polski sta� si� dominuj�cym j�zykiem na nowych nagrobkach.

Daty zapisane s� wed�ug kalendarza gregoria�skiego. Zdarza si�, �e obok znajduje si� data wed�ug kalendarza �ydowskiego.

Inskrypcje w j�zyku jidysz.

Inskrypcje w j�zyku jidysz, dialekcie wytworzonym przez �redniowiecznych �yd�w zamieszkuj�cych pa�stwa niemieckie, nale�� na bielskim cmentarzu do najrzadszych. Wynika to z faktu, �e bielscy �ydzi praktycznie w og�le go nie u�ywali - przewa�a�a to ludno�� niemieckoj�zyczna (rzadziej polskoj�zyczna), podczas gdy w liturgii u�ywano hebrajskiego.

Najd�u�sza zachowana inskrypcja w jidysz znajduje si� na pomniku upami�tniaj�cym �o�nierzy �ydowskiego pochodzenia, kt�rzy zgin�li w czasie I wojny �wiatowej.

Symbolika.
Na wielu nagrobkach, opr�cz inskrypcji, znajduj� si� przedstawienia symboliczne. Najcz�ciej s� to p�askorze�by zwie�czaj�ce epitafia. Spe�niaj� one zar�wno funkcj� dekoracji, jak i symbolu.

W por�wnaniu z wieloma innymi kirkutami, bielski jest do�� ubogi w symbolik� nagrobn�. Wynika to m.in. z faktu, �e by�a ona ch�tniej stosowana przez �rodowiska ortodoksyjne, a gmina bielska mia�a charakter post�powy.

Symbole nagrobne spotykane na cmentarzu �ydowskim w Bielsku-Bia�ej to:
* Gwiazda Dawida - symbol stosowany w staro�ytno�ci jako znak magiczny, obecnie oznaczaj�cy przynale�no�� do narodu �ydowskiego; znajduje si� na kilkunastu grobach;
* Palma lub drzewo - symbol odnosz�cy si� prawdopodobnie do wersetu ''Sprawiedliwy jak palma zakwitnie'' z psalmu 92, stanowi�cy r�wnie� odzwierciedlenie t�sknoty za Ziemi� Obiecan�; jest najpopularniejszym symbolem spotykanym na nekropolii i wyst�puje zar�wno w formie ca�ego drzewa (najcz�ciej z odci�tymi ga��ziami), jak i samych li�ci;
* Korona - symbol wyst�puj�cy tylko na grobach m�czyzn, najcz�ciej odnoszony do pobo�no�ci zmar�ego lub faktu, �e sta� on na czele rodziny, gminy, b�d� jakiej� innej grupy; cz�sto w samej koronie lub obok niej wyryte s� litery lub ca�y wyraz - ''Keter Szem Tow'' (''korona dobrego imienia'');
* D�onie kap�ana u�o�one w ge�cie b�ogos�awie�stwa - symbol spotykany wy��cznie na grobach m�czyzn; oznacza przynale�no�� do rodu Kap�an�w;
* Dzban i misa - symbol umieszczany wy��cznie na nagrobkach m�czyzn, oznaczaj�cy przynale�no�� do pokolenia Lewiego;
* �wiecznik - symbol spotykany wy��cznie na grobach kobiet, przedstawiany w formie wieloramiennej, pojedynczych �wiec lub lichtarzy; zdarza si�, �e przedstawione �wiece s� z�amane, symbolizuj�c przerwane �ycie;
* Kwiaty i inne ro�liny - symbole spotykane g��wnie na grobach dzieci i os�b zmar�ych w m�odym wieku; na wielu nagrobkach wyst�puj� tak�e stylizowane ornamenty ro�linne;
* Lwy - symbol odnosz�cy si� bezpo�rednio do pokolenia Judy; na nagrobkach cz�sto przybieraj� form� pary lw�w heraldycznych;
* Sierp i m�ot - na bielskim cmentarzu znajduje si� prawdopodobnie jedyny nagrobek, w kt�rego zwie�czeniu wykuto w�a�nie te symbole; upami�tnia on cz�onkini� PZPR (brak bli�szych informacji o dzia�alno�ci), Zofi� Herbst zmar�� w 1950 r.;

Cz�� z tych symboli ��czy si� ze sob� na nagrobkach. Zdarza si� r�wnie�, �e na jednym grobie umieszczono kilka przedstawie� symbolicznych.

Kamieniarze.

Dzi�ki zamieszczonym na nagrobkach sygnaturom znanych jest wi�kszo�� nazwisk kamieniarzy wykonuj�cych groby na bielski cmentarz �ydowski.

Najwi�cej nagrobk�w pochodzi z zak�adu Salomona Leisera Wulkana. By� on cz�onkiem wywodz�cej si� z O�wi�cimia rodziny o wieloletnich tradycjach kamieniarskich. Mia� pocz�tkowo zak�ad przy pl. Solnym w O�wi�cimiu, a nast�pnie w Bielsku przy ul. Blichowej 19, potem Nad �cie�k� 5. O pr�nej dzia�alno�ci jego zak�adu �wiadcz� przede wszystkim bardzo liczne reklamy zamieszczane w bielskich gazetach: ''Bielitz-Bialaer Anzeiger'' (pol. ''Wie�ci Bielsko-Bialskie'') oraz ''J�disches Volksblatt - Tygodnik �ydowski''.

Spora cz�� grob�w zosta�a tak�e wykonana w zak�adach:
* A.J. Wulkana z O�wi�cimia (nagrobki na cmentarz przy ul. Wyzwolenia, przewa�nie na zam�wienie ortodoksyjnej cz�ci spo�eczno�ci �ydowskiej obu miast; charakteryzuj� si� du�� ilo�ci� inskrypcji w j�zyku hebrajskim)
* Theodora Gr�gera z Bielska (g��wnie najdro�sze i najbardziej ekskluzywne grobowce)
* Josefa Scheuerera z Bia�ej (podobnie jak Gr�ger, by� wykonawc� dro�szych nagrobk�w)

Pojedyncze nagrobki pochodz� z zak�ad�w, kt�rzy prowadzili nast�puj�cy kamieniarze:
* Ryszard Borger z Bielska
* Salomon Allerhand z Bia�ej
* Neuhoff z Bielska
* Weinlich z Opawy
* Becke z Morawskiej Ostrawy
* Bracia Figatner z Krakowa
* Smetana z Morawskiej Ostrawy
* M. Sonnenschein z Wiednia
* Ed. Hauser z Wiednia [�r�d�o: Wikipedia, 540588]

Dom przedpogrzebowy

Dom przedpogrzebowy, czyli budynek, w kt�rym odbywaj� si� nabo�e�stwa �a�obne, znajduje si� w po�udniowej cz�ci cmentarza, naprzeciw wej�cia od strony ul. Cieszy�skiej, w otoczeniu zieleni. Obrz�dy pogrzebowe odprawiane s� w sali znajduj�cej si� w �rodkowej cz�ci budynku. Skrzyd�o zachodnie mie�ci kostnic�, natomiast w skrzydle wschodnim zamieszkuje opiekun cmentarza wraz z rodzin�.

Pierwszy dom przedpogrzebowy zosta� zbudowany w 1867 r. przez firm� budowlan� bielskiego architekta Andrzeja Walczoka. Koszty budowy zosta�y pokryte z dobrowolnych datk�w cz�onk�w miejscowej gminy �ydowskiej. Na pocz�tku lat 80. XIX w. budowla, znacznie mniejsza od obecnej, sp�on�a. Po uporz�dkowaniu terenu, w 1885 r., wzniesiono w tym samym miejscu nowy budynek zaprojektowany przez Karola Korna.

Obecnie jest to jedyny �ydowski budynek sakralny w mie�cie. Jego architektura (��cz�ca w sobie elementy neoromanizmu i stylu maureta�skiego), a w szczeg�lno�ci dwubarwna (czerwono-��ta) elewacja jest zbli�ona do architektury innych obiekt�w projektu Korna - nieistniej�cej ju� synagogi przy ul. Mickiewicza oraz s�siaduj�cego z ni� budynku S�du Rejonowego (dawnej siedziby �ydowskiej gminy wyznaniowej w Bielsku), a tak�e Dworca G��wnego.

Dach domu przedpogrzebowego jest przykryty blach� na wi�bie drewnianej. Posadzka w sali g��wnej wykonana zosta�a z dwubarwnej terakoty obwiedzionej bordiur� o plecionkowym ornamencie.

Najcenniejszym elementem wn�trza budynku s� polichromie stropowe znajduj�ce si� w sali g��wnej. Zajmuj� powierzchni� 144 m (16 � 9 m). Zaprojektowano je na zasadzie podzia��w przy zastosowaniu profilowanych belek ze z�oconymi kanelurami. Podstawy belek mierz� 1 � 0,15 m, natomiast profilowane belki 1 � 0,5 m. Strop oddzielony jest od �cian malowanymi podzia�ami fasety i profilowanymi gzymsami. Polichromi� wykonano w technice klejowej, na cienkiej zaprawie wapienno-piaskowej, po�o�onej na trzcinowej macie, przybitej do drewnianej podsufitki, sk�adaj�cej si� z drobnych beleczek przylegaj�cych do siebie.

Kasetonowy strop oparty jest na harmonijnej kompozycji z kwadrat�w i prostok�t�w o zr�nicowanej wielko�ci. Najwi�ksze trzy kwadratowe kasetony wype�niaj� w uk�adzie pasowym �rodkow� cz�� sufitu. Wyznaczaj� r�wnie� dwie prostopad�e osie symetrii, na kt�rych opiera si� ca�a struktura stropu. Po obu stronach linii powsta�y analogiczne uk�ady kaseton�w. Najmniejsze kwadratowe kasetony umieszczono wzd�u� �cian bocznych, przez co powsta�o ozdobne obramowanie otaczaj�ce �rodkowe kasetony posiadaj�ce najbogatsz� polichromi�. Im dalej od �rodka, tym wielko�� kaseton�w si� zmniejsza. Uk�ad polichromii tworzy wra�enie zwartej ca�o�ci podporz�dkowanej kluczowym elementom, co �wiadczy o inspiracji architekta sztuk� klasyczn�. Odwo�ywanie si� do niej widoczne jest r�wnie� w ornamentyce. Najbardziej oddalone kasetony zdobi� dekoracje ro�linne i motywy geometryczne potraktowane do�� swobodnie. W kasetonach bezpo�rednio przylegaj�cych do trzech najwi�kszych motywy ro�linne s� o wiele bardziej podporz�dkowane ograniczonym p�aszczyznom geometrycznym. Z kolei kluczowe dla ca�ej struktury kasetony �rodkowe posiadaj� bardzo drobiazgowy uk�ad ornament�w ro�linnych zamkni�tych na bardzo ma�ych geometrycznych polach, z kt�rych ka�de zosta�o wykonane z wielk� dok�adno�ci� i dba�o�ci� o ka�dy element.

Strop jest jedynym w regionie zachowanym tego typu malowid�em �ydowskiej kultury sakralnej. Autor dzie�a pozostaje nieznany.

�ciany podzielone s� pilastrami na pola - po sze�� pilastr�w na �cianie wschodniej i zachodniej oraz po cztery na �cianie p�nocnej i po�udniowej. Na �cianach znajduj� si� polichromie, maj�ce powierzchni� 350 m (16 � 7 na �cianie wschodniej i zachodniej oraz 9 � 7 m na �cianie p�nocnej i po�udniowej). Zosta�y one jednak zamalowane w bia�� farb�, przez co mo�na zobaczy� tylko niewielkie fragmenty, ods�oni�te w wyniku prac konserwatorskich.

Ca�o�� wystroju malarskiego �cian i sufitu oraz posadzka podlegaj� ochronie prawnej. W 1997 r. na wniosek Gminy �ydowskiej zosta�y odr�bnie wpisane do rejestru zabytk�w pod numerem B-61/1.

We wn�trzu sali g��wnej znajduj� si� pi�� tablic upami�tniaj�cych bielskie rodziny, kt�re zgin�y w czasie II wojny �wiatowej (Bochnerowie, Popio�owie, Goldfreundowie, Rosenzweigowie i K�nigsbergowie), tablica upami�tniaj�ca wieloletniego rabina bielskiego - Markusa Steinera, tablica upami�tniaj�ca aktora i re�ysera teatralnego i filmowego Aleksandra Martena, a tak�e tablica ''Pami�ci �o�nierzy, �ydowskich mieszka�c�w Bielska-Bia�ej i okolic poleg�ych w II wojnie �wiatowej w walce o wolno�� Polski''. Przed �cian� wschodni� znajduje si� symboliczny marmurowy nagrobek z cytatem z Ksi�gi Ezechiela i podpisem: ''Pami�ci �yd�w pomordowanych w czasie II wojny �wiatowej''. W domu przedpogrzebowym umieszczono tak�e najstarszy nagrobek - macew� Josefa Neumanna zmar�ego 3 wrze�nia 1849 r., kt�ra nie mog�a by� d�u�ej poddawana czynnikom atmosferycznym. [�r�d�o: Wikipedia, 540588]

Fauna i flora

Cmentarz �ydowski stanowi jedn� z enklaw dzikiej przyrody w centrum Bielska-Bia�ej.

Najcenniejszym elementem flory jest bluszcz pospolity z cz�sto tu spotykanymi okazami kwitn�cymi. Oplata on drzewa, groby i mury, a tak�e p�o�y si� na gruncie. Najbujniej pokrywa sektor F. Bluszcz ro�nie na kirkucie od dawna, o czym �wiadczy grubo�� p�d�w si�gaj�ca 15 cm.

Spo�r�d drzew, najwi�cej jest tui (ok. 40), akacji (ok. 30), klon�w zwyczajnych (ok. 30) oraz kasztanowc�w (ok. 20). Ponadto ro�nie tak�e kilka egzemplarzy jesion�w, wierzb, jode�, modrzewi, jawor�w, cis�w pospolitych, cyprys�w i cyprysik�w nutkajskich. Ubytki w postaci powalonych drzew s� systematycznie uzupe�niane m�odymi egzemplarzami. Do najcenniejszych element�w drzewostanu nale��: ci�g robinii akacjowych w odmianie kulistej wzd�u� Alei Zas�u�onych oraz dwie aleje kasztanowc�w - w sektorze F oraz pomi�dzy sektorami F i B (korony drzew w pierwszej z nich by�y niegdy� specjalnie kszta�towane w celu podniesienia walor�w estetycznych), a tak�e pojedyncze okazy - lipa drobnolistna w sektorze F oraz wierzba p�acz�ca w cz�ci po�udniowej.

Inne ro�liny wyst�puj�ce na cmentarzu to zachy�ka Roberta, zanokcica murowa, barwinek pospolity, kalina koralowa i pierwiosnek wynios�y.

Cmentarna ziele� jest systematycznie piel�gnowana.

Kirkut jest r�wnie� dogodnym miejscem do gniazdowania wielu gatunk�w ptak�w parkowych. Zamieszkuj� go puszczyki, dzi�ciury pstre, kosy, dzwo�ce, kowaliki, kopciuszki, modraszki i synogarlice tureckie.

Opr�cz ptak�w wyst�puje tu wiele rodzaj�w gryzoni oraz ma�ych ssak�w futerkowych. [�r�d�o: Wikipedia, 540588]

Zwiedzanie

Cmentarz otwarty jest od �witu do zmierzchu w dni powszednie oraz niedziele, nieczynny z kolei w soboty (szabat) oraz �wi�ta �ydowskie. Zgodnie z tradycj� �ydowsk�, m�czy�ni odwiedzaj�cy kirkut powinni mie� nakrycie g�owy. Zakazane jest spo�ywanie posi�k�w i napoj�w.

Informacji dotycz�cych os�b pochowanych na kirkucie udziela biuro Gminy Wyznaniowej �ydowskiej przy ul. 3 Maja 7. Informacji o np. miejscu poch�wku udziela r�wnie� opiekun cmentarza, zamieszkuj�cy dom przedpogrzebowy. [�r�d�o: Wikipedia, 540588]

Operatorem serwisu jest

➜	Erkwadrat sp. z o.o.
✎	ul. Letnia 16
	05-510 Chyliczki
☑	123-139-4399
☎	+48 (22) 350 75 61
✉	kontakt@pamietam.pl
	facebook/pamietam

Rozliczenia transakcji kart� p�atnicz� i e-przelewem przeprowadzane s� za po�rednictwem dotpay.pl